Trong kỳ trại huấn luyện Lộc Uyển – A Dục, 2024, chúng tôi được mời phụ trách một ‘workshop’ về công nghệ AI (trí tuệ nhân tạo) cùng với huynh trưởng Nguyên Túc Nguyễn Sung, người rất am tường về lãnh vực này. Bên cạnh sự hứng thú của các trại sinh, nhiều câu hỏi từ các anh chị trưởng tham dự cũng đã được nêu ra. Điều này cho thấy chúng ta vẫn còn nhiều bỡ ngỡ với công nghệ mới này, là điều hoàn toàn dễ hiểu. Tuy nhiên, nếu có sự quan tâm và tìm hiểu sâu sắc hơn, AI – một công cụ không có “bản ngã” như con người – nhưng làm sao để có thể trở thành một phương tiện linh hoạt và hiệu quả khi ứng dụng vào các hoạt động của Gia Đình Phật Tử? – Quảng Pháp
Trong thế giới hiện đại, trí tuệ nhân tạo (AI) nổi lên như một công cụ mạnh mẽ với khả năng hỗ trợ và tối ưu hóa nhiều lĩnh vực của đời sống, song không ít người lại cảm thấy lo ngại khi công nghệ này ngày càng phát triển. Nỗi sợ về AI, trên thực tế, không đến từ công nghệ mà xuất phát từ bản ngã và những lo lắng tiềm ẩn trong chính con người. Bởi lẽ, AI không có ý thức, không có cảm xúc, và hoàn toàn không có “tự ngã” – đó chỉ là một công cụ được tạo ra để phục vụ nhu cầu của con người. Nhận thức được điều này, chúng ta có thể tiếp cận AI một cách khách quan và từ bi, để AI thật sự trở thành phương tiện hữu ích cho cuộc sống mà không gây xáo trộn giá trị nhân văn, đạo đức, và tâm linh của chúng ta.
Sự khác biệt cốt lõi giữa AI và con người nằm ở chỗ AI không có bản ngã, không có cái tôi. AI được lập trình để xử lý thông tin và đưa ra quyết định dựa trên dữ liệu và các thuật toán. Những hành vi và “quyết định” của AI hoàn toàn không mang ý nghĩa đạo đức hay tinh thần. Trái lại, con người hành xử dựa trên nhận thức, cảm xúc và những giá trị tự thân, trong đó bản ngã đóng một vai trò rất lớn. AI không có khả năng phân biệt đúng – sai, tốt – xấu, và do đó, không thể thay thế vai trò đạo đức và tinh thần của con người. Hiểu rằng AI chỉ là một công cụ, chúng ta sẽ không còn lo ngại về sự “tự ý thức” hay “trỗi dậy” của AI, vì đơn giản, điều đó không thể xảy ra.
Cũng như chiếc búa trong tay người thợ, AI chỉ là một phương tiện vô ngã. Điều đó có nghĩa là AI không thể tự nó định hướng hay chọn lựa mục đích cho chính mình. Con người, thông qua nhận thức và đạo đức, sẽ quyết định cách sử dụng AI để hướng đến lợi ích chung. Trong bối cảnh của Phật giáo, AI không thể đóng vai trò người hướng đạo tâm linh, bởi AI không thể trải nghiệm giác ngộ hay tỉnh thức. Giác ngộ là hành trình nội tâm sâu sắc mà chỉ con người, qua thiền định và tu tập, mới có thể đạt đến. AI có thể hỗ trợ các công việc hành chính, giáo dục, hay nghiên cứu, nhưng mọi sự chỉ đạo và quyết định sẽ luôn phụ thuộc vào người sử dụng.
Một trong những lo ngại lớn nhất là khi cho rằng AI có thể thay thế con người trong các công việc quan trọng. Điều này thể hiện nỗi sợ sâu xa về việc AI sẽ tước đi vai trò và giá trị của chúng ta. Nhưng thật ra, chỉ những công việc đòi hỏi sự xử lý dữ liệu hoặc thao tác cơ bản mới có thể được AI tự động hóa; còn những công việc cần đến sự sáng tạo, đạo đức, và đồng cảm thì AI không thể nào đảm nhiệm. Những khía cạnh đậm chất nhân văn này là điều mà AI không thể học được, bởi nó không có “trí tuệ cảm xúc” hay khả năng tự ý thức để hiểu và đồng cảm như con người.
Nỗi sợ hãi AI, khi nhìn sâu vào, đôi khi lại xuất phát từ chính bản ngã của chúng ta. Phật giáo cho rằng, bản ngã là nguồn gốc của nhiều khổ đau. Khi đối diện với AI, một sản phẩm của chính trí tuệ con người, nỗi lo rằng ta sẽ bị thay thế, bị mất quyền lực hoặc giá trị trong xã hội bắt nguồn từ sự bám víu của bản ngã. Như Phật đã dạy về vô thường và vô ngã, việc nhận ra và thấu hiểu bản chất của AI sẽ giúp chúng ta vượt qua nỗi lo âu này. Khi nhìn AI như một công cụ vô ngã trong tay người tỉnh thức, ta sẽ giải phóng được bản thân khỏi sợ hãi vô căn cứ và sử dụng AI một cách đúng đắn.
Trong vai trò là phương tiện hỗ trợ, AI sẽ chỉ là công cụ giúp cuộc sống trở nên thuận lợi và dễ dàng hơn. Chúng ta không cần e ngại, mà hãy học cách khai thác nó một cách hữu ích, phục vụ cho các mục đích tốt đẹp và góp phần vào sự phát triển của nhân loại. AI có thể được ứng dụng trong giáo dục Phật giáo, chẳng hạn như hỗ trợ trẻ em tìm hiểu và tiếp cận các bài học một cách sáng tạo và trực quan hơn, nhưng điều này chỉ có giá trị khi chúng ta sử dụng AI đúng đắn, có đạo đức và tỉnh thức.
Tóm lại, AI là một công cụ vô ngã, không có bản chất độc lập. Chính chúng ta – những người sử dụng AI – mới là người quyết định liệu nó sẽ đem lại lợi ích hay tạo nên những ảnh hưởng tiêu cực. Khi nhận ra và vượt qua nỗi sợ hãi đến từ bản ngã, chúng ta sẽ thấy rằng AI là một phương tiện hỗ trợ quý báu, miễn là chúng ta có ý thức và trách nhiệm trong cách sử dụng nó. Việc hiểu và làm chủ AI sẽ giúp ta giữ vững các giá trị đạo đức, tâm linh và góp phần xây dựng một thế giới hòa bình, trí tuệ và nhân văn.
Là một huynh trưởng trong Gia Đình Phật Tử, thay vì lo lắng rằng AI sẽ làm giảm đi tầm ảnh hưởng của mình đối với các em, chúng ta nên nhìn nhận AI như một thử thách, một cơ hội để hoàn thiện nhân cách của chính mình. Khi các em dần áp dụng AI vào đời sống sinh hoạt, điều này không có nghĩa là vai trò của huynh trưởng sẽ bị phai mờ hay thay thế. Ngược lại, chính ở đây mà vai trò của người huynh trưởng càng trở nên quan trọng hơn bao giờ hết, bởi AI không thể thay thế những giá trị tâm linh, những phẩm chất đạo đức sâu sắc mà người làm thầy, làm anh chị lớn truyền trao cho thế hệ sau.
Việc các em sử dụng AI sẽ đòi hỏi mỗi huynh trưởng phải nỗ lực hơn trong việc tu dưỡng bản thân, rèn luyện nhân cách, bởi ảnh hưởng chân thực không đến từ quyền lực hay khả năng truyền tải kiến thức mà đến từ sự gương mẫu và đức tính trong sạch. AI có thể là phương tiện hỗ trợ trong học tập và sinh hoạt, nhưng giá trị đạo đức và phẩm hạnh chỉ có thể được học từ những tấm gương sống động, từ trái tim đến trái tim. Nhìn nhận AI như một thử thách để ta tự vượt qua những giới hạn về thế gian tính, ta sẽ dần đạt đến đạo tính, tức là phẩm chất cao đẹp, vững chãi và từ bi của một người Phật tử chân chính.
Huynh trưởng là người hướng đạo, là ánh sáng dẫn dắt đàn em trên con đường trưởng thành. Khi mỗi huynh trưởng hiểu rõ bản thân mình, tu dưỡng nhân cách và tinh thần, ta không chỉ giữ vững vai trò mà còn nâng cao khả năng lan tỏa những giá trị Phật pháp một cách tự nhiên và sâu sắc. Nhờ đó, dù các em có tiếp cận công nghệ và AI, vai trò của huynh trưởng vẫn mãi không thể thay thế, bởi đây là mối liên kết tâm linh, đạo đức mà không một công nghệ nào có thể tái tạo hay sao chép.
