Ngày 18/6, học sinh vừa thi môn triết học. Đề thi được chia theo từng ban, mỗi ban có 3 chủ đề.
Lời toà soạn: 753.000 học sinh THPT Pháp đang có cuộc thi lấy bằng Baccalauréat (thường gọi tắt là BAC). Kết quả của kỳ thi sẽ được đa số các trường đại học công lập lấy làm tiêu chí để xét tuyển sinh viên (có thể hình dung như hình thức thi “một chung” tốt nghiệp THPT và tuyển sinh ĐH). Ngày 18/6, học sinh vừa thi môn triết học. Đề thi được chia theo từng ban, mỗi ban có 3 chủ đề. Được biết, kỳ thi tú tài Pháp đang chuẩn bị “đổi mới” một cách triệt để, hình thức hiện thời (có từ hàng trăm năm nay) sẽ được thay thế vào năm 2021. Dưới đây là nội dung đề thi môn Triết học năm 2018.
Ban S (Khoa học)
Thí sinh chọn một trong ba đề tài sau đây:
Đề 1/ Sự ham muốn có phải là chỉ dấu cho tính bất toàn của chúng ta?
Đề 2/ Trải nghiệm sự bất công có phải là điều cần thiết để biết thế nào là công lý?
Đề 3/ Giải thích (Thuyết minh?) đoạn văn dưới đây:
“Tất cả những hiện tượng xã hội đều là những hiện tượng về bản chất con người, sinh ra do tác động của những tình huống bên ngoài lên những khối người nào đó. Vậy thì, nếu những hiện tượng của tư duy, của tình cảm, của hoạt động của con người, tuân theo những qui luật cố định, thì những hiện tượng xã hội cũng phải được chi phối bởi những qui luật cố định, hậu quả của các qui luật kia. Nói cho đúng, chúng ta không thể kỳ vọng là các luật đó cho phép chúng ta dự đoán về lịch sử xã hội hàng ngàn năm tới, như chúng ta có thể tiên đoán về những hiện tượng của các thiên thể, dù là chúng ta hiểu biết về chúng một cách cũng đầy đủ và chính xác như về các luật thiên văn. Trong thiên văn, chỉ một ít nhân tố ảnh hưởng tới một kết quả; những nhân tố đó lại ít thay đổi, và luôn luôn theo những qui luật được biết trước. Chúng ta có thể nhận xét về các nhân tố đó ngày hôm nay thế nào, và từ đó suy ra chúng sẽ ra sao trong một tương lai xa. Những dữ kiện về thiên văn, do đó, cũng chắc chắn như chính những qui luật (vật lý). Trái lại, những nhân tố ảnh hưởng tới hiện trạng và biến chuyển của xã hội lại vô cùng nhiều, và luôn luôn thay đổi; và tuy rằng tất cả những thay đổi đó đều có nguyên nhân, và do đó, có qui luật, số rất lớn của những nhân tố đó thách thức những khả năng tính toán hạn chế của chúng ta. Thêm vào đó sự không thể áp đặt những con số cụ thể vào những sự kiện thuộc phạm trù này đặt ra một giới hạn không thể vượt qua cho khả năng tiên đoán chúng, dú rằng, một ngày nào đó, những năng lực của trí thông minh của con người có thể đáp ứng yêu cầu.” – MILL, Hệ thống logic, 1843.
Ban L (Văn)
Đề 1/ Văn hoá có làm cho chúng ta “người” (có nhân tính) hơn?
Đề 2/ Người ta có thể từ bỏ sự thật?
Đề 3/ Giải thích đoạn văn sau:
“Thông thường, chúng ta không biết chúng ta muốn gì, hay chúng ta e ngại gì. Chúng ta có thể ấp ủ một mơ ước trong nhiều năm trời, mà không thú nhận với chính mình, thậm chí không ý thức rõ rệt được mong ước ấy ; là vì lý trí phải không được biết gì về nó, vì một sự tiết lộ có vẻ như nguy hiểm cho tự ái của chúng ta, cho hình ảnh tốt đẹp mà ta muốn giữ cho chính mình; nhưng khi mong ước ấy được thực hiện, sự vui mừng của chính mình cho chúng ta thấy, dù không phải là không gây cho chúng ta một sự bối rối nào đó, rằng thật ra chúng ta rất mong chờ sự kiện ấy; chẳng hạn như trường hợp một người thân mà ta thừa kế gia tài vừa qua đời. Còn như điều chúng ta lo ngại, chúng ta thường không biết tới, vì chúng ta không đủ dũng cảm để ý thức rõ rệt về nó. Thông thường, ta hoàn toàn tự dối mình về lý do thực của một hành động hay không của mình, cho tới khi một sự cố nào ngẫu nhiên làm tiết lộ điều bí ẩn ấy. Lúc đó, ta mới nhận ra rằng mình đã nhìn nhận sai về lý do thực sự, mà trước đó mình không muốn thú nhận với chính mình, bởi vì nó hoàn toàn không đáp ứng với hình ảnh tốt đẹp mà mình tự tạo cho mình. Chẳng hạn, chúng ta từ chối một hành động nào đó, vì những lý do mà ta nghĩ là hoàn toàn thuộc phạm vi đạo đức; nhưng sau khi sự việc xảy ra, ta mới thấy rằng thực ra nỗi sợ là lý do duy nhất ngăn ta hành động, bởi vì một khi mọi nguy hiểm đã biến mất, ta lại thực thi hành động đó.” – SCHOPENHAUER, Thế giới trong ý chí và hình ảnh, 1818.
Ban ES (Kinh tế-Xã hội)
Đề 1/ Chân lý nào cũng là vĩnh cửu?
Đề 2/ Người ta có thể vô cảm với nghệ thuật?
Đề 3/ Giải thích đoạn văn sau:
“Khi chúng ta tuân phục một người nào vì quyền uy tinh thần mà ta thừa nhận nơi người đó, ta chấp nhận các ý kiến của người đó, không phải vì chúng có vẻ là những ý kiến khôn ngoan, mà vì từ ý tưởng mà ta có về người đó, một năng lượng tâm linh nội tại phát ra bẻ gãy ý chí của chúng ta và uốn nó theo chiều hướng kia. Sự kính phục là tình cảm mà ta ta trải nghiệm khi cảm thấy cái áp lực bên trong và hoàn toàn thuộc về tinh thần ấy nảy sinh trong ta. Điều khiến ta quyết định khi đó không phải là những tính toán lợi hại về thái độ mà ta thấy không được làm hay nên làm; đó là hình ảnh trong tâm trí của ta về con người bảo ta rằng nên hay không được có thái độ ấy. Vì thế mà sự chỉ huy thường được thể hiện qua những hình thức ngắn, quả quyết, không để chỗ cho sự do dự; là vì, trong chừng mực mà nó thể hiện bản chất của mình và tác động chỉ với lực của mình, sự chỉ huy loại trừ mọi ý tưởng về thảo luận, tính toán ; sự hữu hiệu của nó nằm trong cường độ của trạng thái tinh thần khi lệnh được ban ra. Chính cường độ đó tạo nên cái mà người ta gọi là ảnh hưởng tinh thần. Nói cách khác, những phong cách hành động mà xã hội gắn kết đủ mạnh để áp đặt lên các thành phần của mình, chính vì lý do đó, là những phong cách mang cái chỉ dấu rõ rệt buộc người ta phải tuân phục” – DURKHEIM, Những hình thái sơ đẳng của đời sông tôn giáo, 1912
Hà Dương Tường / Theo vietnamnet.vn
Triết học trong giáo dục Pháp qua kỳ thi tú tài năm nay
Sự có mặt của môn triết từ lâu được coi như phần không thể thiếu trong nền tảng giáo dục của thanh niên “có học” Pháp, có thể coi tương đương với quan niệm về các môn “liberal arts” trong 2 năm đầu của đại học Mỹ.
Pháp quan niệm bằng tú tài vừa là bằng tốt nghiệp trung học phổ thông, vừa là cấp bậc đại học đầu tiên (“premier grade universitaire”, người có bằng tú tài đương nhiên được quyền ghi danh ở các đại học, chỉ trừ một số ngành như kỹ sư, bác sĩ mới có thi tuyển).
Vì thế, sự có mặt của môn triết từ lâu được coi như phần không thể thiếu trong nền tảng giáo dục của thanh niên “có học” Pháp, có thể coi như một quan niệm về giáo dục đại học tương đương với quan niệm về các môn “liberal arts” trong hai năm đầu của đại học Mỹ.
Đây là một nền tảng văn hoá, được dạy ở tất cả các lớp, bên cạnh các môn chuyên môn như toán, lý hoá, sinh học, văn chương, sử địa, v.v. mà các thí sinh sẽ học khác nhau tuỳ theo phân ban mình chọn.
 |
| Foucault, một triết gia hiện đại – tác phẩm của ông được trích để đưa vào đề thi tú tài |
Môn triết luôn luôn được tổ chức thi vào ngày đầu tiên của kỳ thi và được chí đưa tin rộng rãi (đề tài, phỏng vấn học sinh và nhà giáo…).
Đề tài cho mỗi ban một khác, nhưng cách ra đề thì giống nhau: thí sinh sẽ chọn một trong ba đề, làm trong 4 giờ:
Hai đề đầu tiên thường rất ngắn, chỉ gồm một câu hỏi về một chủ đề khoa học, nghệ thuật, kinh tế…, thuộc loại vấn đề được đề cập trong chương trình môn triết lớp 12, để thí sinh tự do bình luận.
Đề thứ ba là một kiểu khác: một đoạn văn (thường là trích từ một tác phẩm cổ điển, một suy nghĩ về một vấn đề xã hội, khoa học…) được đưa ra để học sinh giải thích. Yêu cầu không phải là “thử” xem HS chọn đề tài này đã đọc tác phẩm ấy chưa, có biết gì về tác giả đoạn văn hay không, mà chỉ là HS hiểu rõ ý tưởng trong đó hay không thôi, để kiểm tra trình độ đọc, hiểu của học sinh về một văn bản có tính triết lý.
Dưới đây là các đề thi năm nay.
Ban Khoa học:
Đề 1. Bảo vệ quyền của mình có đồng nghĩa với bảo vệ lợi ích của mình?
Đề 2. Người ta có thể thoát khỏi văn hoá của mình không?
Đề 3. Giải thích đoạn văn sau của Foucault, trong tác phẩm “Những điều đã nói và viết” (1978):
Nói cho cùng, cuộc sống, là cái gì có khả năng sai lầm. Và có lẽ phải trở lại dữ kiện đó hay đúng hơn, cái khả năng cơ bản đó, nếu ta muốn tìm lời giải cho thực tế là vấn đề dị dạng xuyên suốt toàn bộ ngành sinh học. Cũng vậy, nếu ta muốn tìm lời giải cho những đột biến và những quá trình tiến hoá mà nó (cái khả năng cơ bản đó – ND) dẫn tới. Phải hỏi nó lời giải thích cho sự đột biến cá biệt ấy, cái “sai lầm di truyền” khiến cho cuộc sống đã đúc kết con người thành một sinh vật chẳng bao giờ hoàn toàn tìm được chỗ đứng của mình, một sinh vật sinh ra để “nhầm lẫn” và số phận cuối cùng là “sai lầm”. Và nếu ta chấp nhận rằng khái niệm, là câu trả lời của cuộc sống cho sự tình cờ ấy, thì phải chấp thuận rằng sai lầm là gốc của điều làm nên tư duy và lịch sử của con người. Đối lập giữa cái đúng và cái sai, những giá trị mà chúng ta gán cho cái này hay cái khác, những hệ quả của quyền lực mà các xã hội khác nhau và các định chế khác nhau kết nói với sự phân chia ấy, tất cả rất có thể chỉ là lời đáp tới trễ nhất của cái khả năng sai lầm nội tại (1) của cuộc sống. Nếu lịch sử khoa học là gián đoạn, nghĩa là nếu người ta chỉ có thể phân tích nó như một chuỗi những “sửa sai”, như một phân bổ mới của cái đúng và cái sai vốn không bao giờ đạt tới được sự giải phóng cuối cùng và vĩnh viễn cho chân lý, thì chính là vì, một lần nữa, “sai lầm” không phải là sự quên đi hay sự chậm trễ của một chân lý, mà là chiều kích đặc thù cho cuộc sống của con người và cho thời gian của chủng loại.
Chú thích: (1). nội tại: chỉ điều gì đến từ chính cuộc sống.
Ban Văn
Đề 1/ Có phải chỉ quan sát là đủ để biết?
Đề 2/ Có phải tất cả những điều tôi có quyền làm đều là đúng?
Đề 3/ Giải thích một đoạn văn của Rousseau trong Diễn văn về nguồn gốc và cơ sở của sự bất bình đẳng giữa người với người, 1755
Một tác giả nổi tiếng (*), tính toán rồi so sánh những cái tốt và cái xấu của đời người, và thấy rằng cái xấu vượt xa cái tốt và tính gom lại thì cuộc sống là một quà tặng khá tệ cho con người. Tôi không ngạc nhiên tí nào về kết luận của ông ấy; ông ta đã rút ra toàn bộ lập luận của mình từ thể chất của con người Dân sự ; Nếu ông đi ngược lên tới con người Tự nhiên, ta có thể đoán rằng ông ta đã tìm thấy những kết quả rất khác, rằng ông hẳn đã nhận thấy là con người chả có tật xấu nào hơn là những cái mà nó tự tạo ra, mà Tự nhiên đã được biện minh. Không phải dễ dàng gì mà chúng ta đã thành công trong việc tự làm cho mình khổ đau. Khi người ta xét tới, một bên là những công trình to lớn của con người, bao nhiêu là Khoa học đã được đào sâu, bao nhiêu là nghệ thuật được sáng tạo, những núi non được vạt phẳng, những tảng đá được đập vỡ, những con sông được chế ngự cho thuyền bè đi lại, đất đai được khẩn hoang, những hồ nước được đào ra, đầm lầy được làm khô ráo, những toà nhà vĩ đại mọc lên trên trái đất, biển thì đầy những Tàu thuyền và Thuỷ thủ ; và bên kia với một chút suy ngẫm người ta tìm kiếm những thuận lợi thực sự mà tất cả những thứ đó mang lại cho hạnh phúc của loài người, người ta chỉ có thể ngạc nhiên bởi sự mất quân bình lạ lùng giữa những thứ đó, và chỉ có thể tiếc nuối cho sự mù quáng của con người khiến cho nó, để nuôi dưỡng cái kiêu ngạo điên cuồng và cái chất tự mãn vô vọng khó hiểu của mình mà hăm hở chạy theo tất cả những khổ đau mà nó có thể trải qua, mà thiên nhiên tốt lành đã cố gắng tránh đi cho nó.
Chú thích: một tác giả nổi tiếng : ở đây là Maupertius, triết gia và toán gia (1698-1759)
Ban Kinh tế – Xã hội:
Đề 1/ Lý trí có thể trả lời mọi chuyện hay không?
Đề 2/ Một tác phẩm nghệ thuật có nhất thiết là đẹp hay không?
Đề 3/ Giải thích một đoạn văn của Hobbes trong tác phẩm Léviathan (1651).
“Xét rằng […] không có nền Cộng hoà nào trên thế giới thiết lập được đủ các quy tắc điều khiển tất cả các hành động và lời nói của con người (vì đó là điều bất khả), kết luận tất yếu là, trong mọi lĩnh vực hoạt động mà luật pháp không đề cập tới, người dân có quyền tự do để làm điều gì mà lý trí của họ chỉ cho họ rằng đó là điều có lợi nhất. Bởi nếu ta xem xét tự do trong nghĩa hẹp của tự do thân thể, nghĩa là việc không bị kìm kẹp, giam cầm, thì thật vô lý khi có những người phải la lên để có được tự do mà hiển nhiên là họ được hưởng đó. Mặt khác, nếu ta hiểu tự do trong nghĩa là không bị luật pháp cản trở, thì cũng không kém phần vô lý khi có người phải đòi hỏi cái tự do cho phép tất cả những người khác được làm chủ đời sống của mình. Thế mà, dù vô lý thế nào, thì đó vẫn là điều mà họ đòi hỏi; mà không biết rằng luật pháp không có quyền gì để che chở cho họ nếu không có một thanh gươm trong tay một (hay nhiều) người, để bắt buộc thi hành các đạo luật đó. Tự do của người dân như vậy chỉ nằm trong phạm vi những gì mà nhà vua đã không nói tới khi quy định các hoạt động của họ, chẳng hạn tự do mua, bán, thoả thuận các hợp đồng giữa người này và người khác, chọn nơi sinh sống, các loại thức ăn, nghề nghiệp, giáo dục con cái như họ muốn, vân vân”.
Hobbes, Léviathan, 1651
Ban Công nghệ
Đề 1. Phải chăng có sự sử dụng sai lý trí?
Đề 2. Để thấy hạnh phúc, có cần phải đi tìm hay không?
Đề 3. Giải thích một đoạn văn của Durkheim viết năm 1922 trong Giáo dục và Xã hội học.
Ta thấy con người còn lại là gì nếu người ta bỏ đi tất cả những gì mà nó có được nhờ xã hội : nó sẽ chỉ như một con thú. Nếu con người đã có thể vượt qua trạng thái mà các loài thú vật khác ngừng lại, trước hết là vì nó đã không chỉ đơn giản là thành quả của những nỗ lực cá nhân của mình, mà thường xuyên cộng tác với những đồng loại ; điều này tăng cường hiệu suất của hoạt động của mỗi thành viên. Tiếp đó, và nhất là, thành quả của lao động của một thế hệ không mất đi cho thế hệ tiếp sau. Những thứ mà một con thú có thể đã học được trong cuộc sống cá nhân của nó, hầu như không có gì còn sống sau nó. Ngược lại, những kết quả của kinh nghiệm của con người được gìn giữ hầu như toàn vẹn và cho tới từng chi tiết, nhờ ở sách vở, các công trình có ghi hình, các đồ dùng và dụng cụ đủ loại được truyền từ đời này sang đời khác, nhờ ở truyền thống truyền khẩu v.v. Như thế, đất tự nhiên được phủ bởi một lớp bồi tích ngày càng dày hơn. Thay vì tự làm tiêu tan mỗi khi một thế hệ qua đi và được thay thế bằng một thế hệ mới, sự khôn ngoan của loài người không ngừng được tích luỹ, và chính sự tích luỹ không ngừng này nâng con người lên trên loài vật và trên chính nó. Nhưng, cũng như sự cộng tác đã được nói tới trên kia, sự tích luỹ này chỉ có thể có được trong và bởi xã hội.
Hà Dương Tường dịch và giới thiệu
